خلاصه مدیریتی

ضریب نفوذ بیمه در ایران در مقایسه با بسیاری از کشورها به ویژه کشورهای پیشرفته و توسعه یافته پایین است. از میان دلایل مختلفی که برای این مسئله ذکر می شود، پایین بودن سطح درآمد و رفاه افراد و خانوارها در ایران قطعاً یکی از مهمترین هاست. وقتی سطح درآمد پایین باشد، پوشش بیمه ای به یک کالای لوکس بدل شده و تقاضا و خریداری آن به شدت محدود می شود. در این راستا، یک راهکار برای افزایش ضریب نفوذ بیمه در کشورهای در حال توسعه با درآمد پایین طرح های بیمه خرد است. طرح های بیمه خرد (که به‌عنوان بیمه فراگیر نیز شناخته می‌شود) بر اساس ریسک بیمه‌شده سطوح حق‌بیمه کمی دارند و به طور خاص برای پاسخگویی به نیازهای جمعیت کم‌درآمد ایجاد شده‌اند. طبق گزارش چشم‌انداز بیمۀ خرد (2023) منتشره توسط شبکه بیمه خرد (MiN)، در سال 2022 بیش از 330 میلیون نفر تحت پوشش حدأقل یک محصول بیمه خرد در 36 کشور قرار گرفتند که حدود 11.5 درصد جمعیت هدف بیمه خرد در کشورهای مورد مطالعه را تشکیل می‌دهد.

البته در ارائه بیمه های خرد ملاحظات مهمی وجود دارد که باید مورد توجه قرار گیرند. در ارائه بیمه های خرد قیمت ارزان محصولات و کنترل هزینه ها اهمیت دارد و باید محصول ارائه شده و کانال توزیع آن متناسب با مشخصه ها و نیازهای جامعه هدف و مشتریان بالقوه آن طراحی شود. این طرح پژوهشی به عنوان یکی از نخستین مطالعات داخلی در این حوزه تلاش خواهد کرد تا در راستای گسترش بیمه های خرد در ایران به جوانب مختلف این مسئله بطور مفصل نگاه انداخته و این موضوع را بصورت علمی مورد بررسی دقیق قرار دهد. در این راستا، طرح پژوهشی حاضر علاوه بر فصل نخست که کلیات طرح را ارائه می دهد، در سه بخش سازماندهی شده است.

در بخش نخست، ضمن بیان مختصری از تاریخچۀ بیمۀ خرد به مرور تجارب متنوع و گستردۀ کشورهای درحال‌توسعه و کم‌درآمد در طراحی و معرفی محصولات بیمۀ خرد پرداخته شد. این هدف مهم در بخش نخست در سه فصل تنظیم شده است. ابتدا و در فصل دوم، خلاصه‌ای از آخرین گزارش شبکۀ بیمۀ خرد (2023) در خصوص افراد تحت پوشش و حق‌بیمه‌های گردآوری‌شده در این صنعت، نوآوری‌ها و تحولات در بازار بیمۀ خرد، انواع محصولات، مقیاس ارائۀ بیمۀ خرد، تنظیم‌گری در این حوزه، کانال‌های توزیع و پرداخت، شاخص‌های عملکرد اجتماعی، دسترسی زنان به بیمه، ریسک‌های اقلیمی، و بیمه‌های اتکایی، در کل و به تفکیک محصولات بیمه‌ای خرد ارائه شد. مهمترین نکاتی که از این بررسی بدست آمد را می توان به صورت خلاصه در جدول 1 گزارش داد.

جدول 1. اطلاعات خلاصه آماری جهانی بیمه های خرد در دسته های مختلف خدمات

منبع: یافته های تحقیق

در فصل دوم از بخش اول، این بار به گزارشات کلی تهیه شده توسط سازمان های جهانی اکتفا نشده و بطور جزئی و دقیق با مراجعه به منابع دست اول و وبسایت های شرکت ها تلاش شد تجربه بیمه‌های خرد در 20 کشور منتخب مورد مطالعه قرار گیرد. در این مطالعه موردی مفصل به تاریخچۀ بیمۀ خرد، مشخصات کلی بازار بیمه، محصولات بیمۀ خرد و ویژگی‌های آن‌ها، عملکرد بیمۀ خرد، چالش‌ها، و نهایتاً پیشنهادهایی که برای رفع آن چالش ها در آن کشور مطرح شده پرداخته می شود. این گزارش جامع و دست اول گنجینة مفیدی است که مشابه آن در دیگر مطالعات حتی بین المللی یافت نمی شود.

در انتهای بخش اول و در فصل چهارم نیز تجربة ارائه بیمه خرد در ایران مورد بررسی قرار خواهد گرفت. نتیجه بررسی فعالیت پنج شرکت بیمه ایرانی که اطلاعات آن ها از طریق پرسشنامه و کارشناسان آن مجموعه جمع آوری شده بود نشان داد که اقدامات آن‌ها در حوزه بیمه خرد تاکنون بیشتر محدود به اجرای محصولات اجتماعی خاص یا همکاری‌های پراکنده با نهادهای حمایتی بوده است. محصولات آن‌ها عموماً بر جذب اقشار متوسط و بالا متمرکز هستند و کمتر با ویژگی‌های اصلی بیمه خرد تطابق دارند. هم‌چنین، موانعی شناسایی شد که برای این شرکتها بطور مشترک وجود داشت. هزینه‌های عملیاتی بالا، عدم سودآوری، ضعف زیرساخت‌های فناورانه، عدم آگاهی بیمه‌ای میان اقشار هدف، عدم تنوع محصولات، چالش های فرهنگی، ضعف کلان اقتصادی کشور، توجه ویژه به اقشار آسیب‌پذیر و فقدان حمایت‌های دولتی مهمترین چالش‌های کلیدی گسترش بیمه های خرد در ایران هستند. همچنین بررسی انجام شده نشان داد که استفاده از ابزارهای دیجیتال و آنلاین در بسیاری موارد مطرح شده است اما هنوز در مرحله اولیه قرار دارد و نیاز به توسعه بیشتری دارد. برای رفع این چالش ها تلاش شد در فصل چهارم راهکارها و پیشنهاداتی نیز ارائه شود. بطور کلی می توان گفت که برای توسعه اساسی بیمه خرد در ایران لازم است عموم مردم، سیاست‌‎گذاران، خیرین و نهادهای توسعه‌ای و نیز فعالان اجتماعی و مسئولان حوزه حمایت و تامین اجتماعی درباره نحوه کارکرد و سهم بیمه خرد در حمایت اجتماعی حساس و آگاه شوند. بنابراین، اطلاع‌رسانی و آموزش به صورت عمومی، برای بیمه‌گران و صنعت بیمه و همچنین برای جمعیت هدف اهمیت بسیار زیادی دارد.

نتایج مفصل تجربیات جهانی و داخلی در حوزه بیمه خرد در این بخش نه تنها برای سیاست گذاران و پژوهشگران صنعت بیمه درس‌آموزه‌هایی مغتنم و کاربردی به همراه خواهد داشت بلکه در ادامه همین طرح هم مورد استفاده قرار گرفت. بطور مشخص در بخش سوم تلاش شد تا از ویژگی‌های شناسایی شده محصولات ارائه‌شده در کشورهای مختلف استفاده شود و از این مسیر بینش‌هایی برای طراحی محصولات بیمۀ خرد در ایران حاصل شود. با این وجود، طراحی محصول بیش از همه چیز نیازمند شناخت کامل جامعه هدف و نیازهای آنان است. در این راستا، بخش دوم تمرکز خود را بر جامعه ایران گذاشته و با یک تحلیل دقیق و علمی آماری تلاش می کند مشخصه ها و ویژگی های اصلی و متمایز جامعه هدف ایرانی بیمه های خرد را شناسایی کند. این بخش دوم خود بر دو فصل مشتمل است.

در فصل پنجم هدف شناسایی ویژگی ها و مشخصه های خانوارهای با درآمد کم و مشاغل غیررسمی هستند که از پوشش بیمه ای محروم بوده و نیازمند حمایت در این زمینه اند. این کار البته بسیار دشوار است چرا که شناسایی این مشخصه های درآمد کم، فقر، اشتغال در مشاغل غیررسمی و ... متاسفانه برای پژوهشگر یا ارائه دهنده بیمه های خرد قابل مشاهده نیست. این در حالی است که عدم هدف گیری دقیق جامعه هدف و ارائه بیمه های خرد به افراد فاقد این ویژگی ها و بی نیاز حمایت، به معنی شکست این طرح ها در رسیدن به اهداف خود و صرف بودجه بدون نتیجه است. بر این اساس، تمام تلاش بر این است که با استفاده از یکسری مشخصه های دیگر بصورت غیرمستقیم بتوان وجود این مشخصه های پنهان در افراد را پیش بینی کرد و این گروه ها در واقع از این طریق بصورت غیرمستقیم شناسایی گردند. این مشابه کاری است که وزارت رفاه انجام می دهد و تلاش می کند بر اساس مشخصه هایی مانند تعداد افراد کارکن در خانوار، برخوردار از املاک یا خودرو، یا سایر دارایی ها اقشار و خانوارهای نیازمند حمایت و مشمول دریافت یارانه را مشخص کند.

ما نیز در فصل پنجم رویکردی مشابه داشته و تلاش شد با استفاده از اطلاعات مشخصه های مختلف موجود در پرسشنامه بودجه خانوار، و بکارگیری روش های داده کاوی و تکنیک های یادگیری ماشینی یک پیش بینی دقیق از جامعه هدف بیمه های خرد ارائه شود. پس از بکارگیری روش ها و مدل های مختلف یادگیری ماشینی و ارزیابی دقت پیش بینی آن ها، در نهایت چند مدل با عملکرد مناسب انتخاب گردید. البته این پایان کار نیست چرا که این پیش بینی با استفاده از اطلاعات از پیش موجود و گذشته انجام شده حال آن که ما برای شناسایی مشمولین بیمه خرد نیازمند پیش بینی بر اساس اطلاعاتی هستیم که در آینده از مشتریان بالقوه و متقاضی بیمه خرد دریافت خواهیم کرد. بر این اساس، این ایده پی گرفته شده که با شکافتن جعبه سیاه تکنیک های پیش بینی، مشخص شود که این تکنیک ها از چه مشخصه هایی در پیش بینی استفاده می کنند. شناخت مشخصه های مهم که متمایز کننده جامعه هدف بوده اند و پیش بینی مدل های یادگیری بر اساس آن ها انجام شده، در واقع از این جهت اهمیت دارد که به پژوهشگر یا ارائه دهنده بیمه های خرد نشان می دهد برای شناسایی جامعه هدف لازم است بر این دسته از مشخصه های مهم متمرکز شود. این مشخصه ها و اطلاعات بعداً می تواند توسط ارائه کننده از طریق یک پرسشنامه از مشتریان بالقوه بیمه های خرد جمع آوری شده و بر آن مبنا در خصوص شمول افراد در بیمه خرد تصمیم گرفته شود.

از میان 85 مشخصه یا ویژگی خانوار مورد استفاده الگوریتم های طبقه بند یادگیری ماشین برای پیش بینی، می توان مشخصه ها در چهاردسته مشخصه های بااهمیت فوق العاده در پیش بینی جامعه هدف بیمه های خرد، مشخصه های با اهمیت ثانویه، مشخصه های کم اهمیت و مشخصه های بی اهمیت قرار داد. دستة نخست از مشخصه های فوق العاده پراهمیت شامل 10 مشخصه 1) دارا بودن خودرو شخصی، 2) روستایی یا شهری بودن، 3) نسبت اعضاء شاغل خانوار، 4) متوسط سن زوجین، 5) پوشش بیمه بازنشستگی (یکی از صندوق های بازنشستگی) به عنوان شاخصی از رسمی بودن شغل، 6) دسترسی به اینترنت، 7) سطح زیربنای محل سکونت، 8) نسبت اعضاء با سواد خانوار، 9) تعداد اعضاء خانوار (بعد خانوار)، و 10) تعداد اتاق منزل محل سکونت، می شود که نمودار 5-45 نشان داده شده مجموعاً 55 درصد از بار پیش بینی را بر دوش داشته اند. همانطور که می توان دید، این مشخصه ها طیف وسیعی از مشخصه های دموگرافیک خانوار، سواد و تحصیلات، شرایط محل سکونت، دارایی ها و امکانات، تعداد اعضاء شاغل و رسمی بودن شغل ها را در بر می گیرد.

دستة دوم از مشخصه ها بااهمیت، تعداد 14 مشخصه را شامل می شود که از جمله 1) سکونت در استان البرز، 2) نسبت اعضاء با جنسیت زن در خانوار، 3) دارا بودن کامپیوتر شخصی، 4) هزینه کرد خانوار در خدمات پزشکی که شاخصی از وضعیت سلامتی خانوار است، 5) سواد سرپرست خانوار، 6) اشتغال در مشاغل کارگری، 7) دریافت درآمد از خیریه ها، 8) سکونت در استان خراسان جنوبی، 9) هزینه کرد خانوار در خدمات پیراپزشکی که مجدداً شاخصی از وضعیت سلامتی خانوار است، 10) هزینه کرد خانوار در خصوص دارو که باز هم شاخصی از وضعیت سلامتی خانوار است، 11) دریافتی درآمد انتقالی از سایر خانوارها، 12) سکونت در استان سیستان و بلوچستان، 13) سکونت در استان خراسان شمالی و 14) دسترسی به لوله کشی گاز که مجموعاً 18 درصد از بار پیش بینی را بر دوش داشته اند. همانطور که می توان دید هزینه کرد خانوار در حوزه سلامت یک پیش بینی گر مهم شناسایی شده است و بنابراین تعیین وضعیت سلامت و بیماری افراد نقش مهمی در تعیین مشمولیت آنها در بیمه خرد خواهد داشت.

دستة سوم از مشخصه های کم اهمیت، تعداد 24 مشخصه را شامل می شود که مجموعاً حدود 16 درصد از بار پیش بینی را بر دوش داشته اند. این مشخصه ها عبارتند از 1) سکونت در استان های کرمان، مازندران، سمنان، گلستان، خراسان رضوی، مرکزی و کرمانشاه 2) تعداد فرزندان، 3) نسبت اعضاء محصل خانوار، 4) تأهل سرپرست خانوار، 5) دارا بودن موتور سیکلت، 6) هزینه کرد خانوار در خدمات دندانپزشکی که شاخصی از وضعیت سلامتی خانوار است، 7) هزینه کرد خانوار در خرید محصولات پزشکی که شاخصی از وضعیت سلامتی خانوار است، 8) سواد سرپرست خانوار، 9) اجاره نشینی، 10) داشتن وام از نوع غیرمسکن، 11) دریافت یارانه، 12) دارای دفترچه بیمه سلامت همگانی، 13) اشتغال در بخش خصوصی، 14) تحصیلات ابتدایی سرپرست خانوار، 15) تحصیلات کارشناسی، 16) اشتغال به کارمندی بخش دولتی، 17) شغل کشاورزی، 18) جنسیت سرپرست خانوار، و 19) وضعیت اشتغال یا بیکاری سرپرست خانوار.

مجموعه این سه دسته نخست، دسته دوم و دسته سوم از مشخصه ها که 48 مشخصه را در بر می گرفتند، مجموعاً حدود 90 درصد از بار پیش بینی را بر دوش دارند. به این ترتیب، برای شناسایی جامعه هدف بیمه های خرد در ایران می توان تا حد زیادی بر این دسته از مشخصه های مهم تمرکز کرد. این مشخصه ها و اطلاعات که برای غربال کردن افراد مشمول و نیازمند حمایت بیمه خرد از غیرمشمولین اهمیت دارد، همانطور که گفته شد می تواند از طریق یک پرسشنامه از مشتریان بالقوه بیمه های خرد جمع آوری شود. یک پرسشنامه نمونه که در آن مشخصه ها نیز بلحاظ اهمیت مرتب شده اند، در متن گزارش پیشنهاد شده است. این طرح به حوزه تئوریک و مطالعاتی محدود نمانده و در ادامه با پا گذاشتن به حوزه کاربردی یک محصول فناورانه ارائه می دهد که برای این منظور کاملاً قابل استفاده است. این محصول فناورانه در واقع یک داشبورد است که اطلاعات کسب شده از این پرسشنامه پیشنهادی را به الگوریتم های آموزش دیده متصل کرده و با دقت بالایی مشخص خواهد کرد که آیا فرد مراجعه کننده مشمول بیمه های خرد قرار می گیرد یا نه.

در فصل دیگر و ششم از بخش سوم همچنان با یک تحلیل آماری دقیق و مفصل، این بار به یک جنبه مهم دیگر از گسترش پوشش بیمه های خرد پرداخته شد. می دانیم که جامعه هدف بیمه های خرد و افراد مشمول یکسان نیستند و طبیعتاً نیازهای متفاوتی دارند. به منظور شناخت مشخصه ها و نیازهای متمایز گروه های مختلف از جامعه هدف، این بار در فصل ششم از الگوریتم های یادگیری ماشینی برای خوشه بندی جامعه هدف بیمه های خرد در ایران استفاده شد. الگوریتم های خوشه بند جامعه هدف را به خوشه هایی تقسیم می کنند به گونه ای که درون خوشه بیشترین تشابه و بین خوشه ها بیشترین تفاوت و تمایز وجود داشته باشد. با خوشه بندی جامعه هدف بیمه های خرد ایران در خوشه های متمایز با نیازهای متمایز، آن وقت می توان برای هر خوشه با مشخصه های مشترک یک محصول یا خدمت بیمه ای خرد و کانال های توزیع را تعیین کرد که بیشترین تناسب را با نیازهای آن خوشه داشته باشد. این امر بسیار اهمیت دارد چرا که تنها زمانی می توان از موفقیت طرح های بیمه خرد مطمئن بود که محصولات طراحی شده مورد تقاضای جامعه هدف قرار گرفته و دسترسی به آن ها به آسانی و سهولت و هزینه کم ممکن گردد.

در ابتدا یک بررسی مفصل انجام گرفت و جامعه هدف به تفکیک دسته های  خدمات بیمه (عمر، حوادث، بیمه های مربوط به مسکن از جمله آتش سوزی و اثاثیه، بیمه درمان و سلامت و بیمه وسائل نقلیه) خوشه بندی گردید. وجود اشتراکات و تشابهات فراوان در خوشه بندی جامعه هدف در میان خدمات، باعث شد تا در یک تحلیل دیگر  خوشه بندی نه به تفکیک خدمات بلکه برای کل جامعه هدف انجام شود. در نهایت  تعداد 15 خوشه متمایز از جامعه هدف با نیازها و مشخصه های متفاوت شناخته شد که شرح مشخصه های این خوشه ها بصورت زیر است.

· خوشه 1 از جامعه مشمول بیمه خرد: خانوارهایی عمدتاً روستایی (نرخ شهرنشینی 40 درصد)  با شرایط اقتصادی/رفاهی بسیار بد (دهک 1 و 2) که وضعیت دسترسی آن ها به اینترنت و تلفن همراه (کمتر از 10 درصد) و وام و تسهیلات بسیار نامناسب است. در این خانوارها که عمدتاً سالمند هستند (متوسط سن زوجین حدود 70 سال)، سرپرست هیچ درآمدی از محل پوشش بازنشستگی یا اشتغال (عمدتاً بیکار و غیرفعال) ندارد. وضعیت وقتی بدتر می شود که بدانیم در این خانوارها نسبت سرپرست زن (بیش از 80 درصد) یا سرپرست غیرمتأهل (مطلقه/بیوه) نیز بسیار بالاست. نرخ باسوادی در میان این خانوارها نیز بسیار پایین است. با این وجود، این خانوارها تاحد مناسبی (بیش از 80 درصد) از پوشش نهادهای حمایتی برخوردارند.

· خوشه 2 از جامعه مشمول بیمه خرد: خانوارهای خوشه 2 مشابه خانوارهای خوشه 1 عمدتاً روستایی (نرخ شهرنشینی 40 درصد)  با شرایط اقتصادی/رفاهی بسیار بد (دهک 1 و 2) هستند که وضعیت دسترسی آن ها به اینترنت و تلفن همراه (کمتر از 20 درصد) و وام و تسهیلات نیز بسیار نامناسب است. این خانوارها نیز عمدتاً سالمند هستند (متوسط سن زوجین حدود 65 سال)، و سرپرست آن ها  هیچ درآمدی از محل پوشش بازنشستگی یا اشتغال (85 درصد بیکار و غیرفعال) ندارد. در خانوارهای خوشه 2 باز هم مشابه خوشه 1  نرخ باسوادی بسیار پایین است. این خوشه نیز تاحد مناسبی (بیش از 80 درصد) از پوشش نهادهای حمایتی برخوردار است. تنها تفاوت این خوشه با خوشه 1 این است که خانوارها عمدتاً دونفره هستند و نسبت خانوارهای با سرپرست زن (حدود 25 درصد) یا سرپرست غیرمتأهل (مطلقه/بیوه) در آن ها پایین تر است.

· خوشه 3 از جامعه مشمول بیمه خرد: این خوشه نیز اگرچه عمدتاً روستایی (نرخ شهرنشینی 50 درصد) هستند و در آن ها همچنان وضع اقتصادی/رفاهی بسیار بد (دهک 1 و 2)، و دسترسی به اینترنت و تلفن همراه (کمتر از 30 درصد) یا وام و تسهیلات کم است اما می توان گفت شرایط از جنبه هایی و در مقایسه با خوشه اول و دوم بهبود یافته است. شاید دلیل این اندک بهبود در شرایط بهتر بودن یکسری مشخصه های اجتماعی در خانوارهای این خوشه است. خانوارهای این خوشه در مرز سالمندی قرار داشته (متوسط سن زوجین حدود 60 سال)، و نرخ باسوادی نیز در آن ها بالاتر (40 درصد) است. همین باعث شده تا این خانوارها اگرچه درآمدی از محل پوشش بازنشستگی ندارند اما بواسطه اشتغال حدأقلی (25 درصد کارگر ساده یا کشاورز و 75 درصد بیکار و غیرفعال) وضع اندکی بهتر نیز داشته باشند. در میان این خانوارها همچنان پوشش نهادهای حمایتی (بیش از 80 درصد) مناسب است. نکته دیگر اینکه با وجود سن متوسط 60 سال اما همچنان خانوارهای با سرپرست زن (حدود 40 درصد) یا سرپرست غیرمتأهل (مجرد/مطلقه/بیوه) در این خوشه فراوان است.

· خوشه 4 از جامعه مشمول بیمه خرد: خوشه 4 خانوارهایی را شامل می شود که در شهرها و روستاها بصورت متوازن (نرخ شهرنشینی 60 درصد) توزیع شده و سکونت دارند. در واقع این نسبت اندکی نزدیک به شهرنشینی مهمترین وجه تمایز خوشه 4 از خوشه 3 است و شاید به همین دلیل است که شرایط خانوار از برخی جنبه ها بهبود یافته است. در خانوارهای خوشه 4 شرایط درآمدی اندکی بهتر شده به گونه ای که 11 درصد از پوشش بازنشستگی برخوردار بوده و حدود 35 درصد نیز دارای درآمد حاصل از کار (65 درصد بیکار و غیرفعال) هستند. وضع سواد نیز در این خوشه اندکی بهتر (نرخ باسوادی 50 درصد) شده است. همین وضع اندک بهتر و شهرنشینی اتفاقاً باعث شده است تا پوشش نهادهای حمایتی برای این خانوارها اگرچه هنوز مناسب (بیش از 70 درصد) اما اندکی کاهش یابد. بلحاظ سایر مشخصه ها از جمله وضع اقتصادی/رفاهی بد (دهک 2)، دسترسی کم به اینترنت و تلفن همراه (کمتر از 30 درصد) و سن متوسط بالای زوجین (حدود 60 سال) اما وضعیت خوشه 4 مشابه خوشه 3 است. البته یک مشخصه متمایز دیگر خوشه 4 که شاید ارتباطی به شهرنشینی نداشته باشد نسبت کم سرپرست زن یا سرپرست غیرمتأهل (مجرد/مطلقه/بیوه) در این خوشه است که آن را به شدت از خوشه های پیشین متمایز می کند.

· خوشه 5 از جامعه مشمول بیمه خرد: خانوارهای خوشه 5 نیز مشابه خوشه 4 به شکل متوازنی در شهر و روستا توزیع شده اند (نرخ شهرنشینی حدود 55 درصد). با این وجود، خوشه 5 در مقایسه با خوشه 4 از وضع اقتصادی/رفاهی اندکی بهتر (دهک 3) و دسترسی متوسط به اینترنت و تلفن همراه (حدود 50 درصد) برخوردارند. دلیل این وضعیت بهتر را البته باید در سن اندکی کمتر این خوشه جستجو کرد جایی که در مقایسه با خانوارهای سالمند خوشه های پیشین، خانوارهای خوشه 5 در سنین میانسالی (حدود 52 سال) قرار دارند. همین باعث شده تا این خانوارها از درآمد حاصل از کار برخوردار باشند (35 درصد غیرفعال و بیکار) اگرچه مشاغل آن ها عمدتاً غیررسمی (پوشش بازنشستگی 15 درصد) و در زمره مشاغل کم درآمد و سطح پایین (کارگر ساده 34 درصد و کشاورز 27 درصد) طبقه بندی می شود. همین سن جوان موجب شده تا نرخ باسوادی نیز در این خوشه بالاتر و در سطح متوسط (70 درصد) باشد. در خصوص سایر مشخصه ها از جمله نسبت کم سرپرست زن (حدود 18 درصد) یا پوشش مناسب اما اندکی کمتر نهادهای حمایتی(بیش از 70 درصد) وضعیت خوشه 5 مشابه خوشه 4 است.

· خوشه 6 از جامعه مشمول بیمه خرد: وضعیت خوشه 6 بلحاظ توزیع متوازن بین شهر و روستا (نرخ شهرنشینی حدود 60 درصد)، وضع اقتصادی/رفاهی (دهک 2)، دسترسی متوسط به اینترنت و تلفن همراه (بین 40 تا 50 درصد)، قرارگیری در سنین میانسالی (متوسط سن زوجین حدود 55 سال) و نرخ با سوادی متوسط (60 درصد) مشابه خوشه 5 است. البته می توان تا حدی بدتر شدن وضعیت در این مشخصه ها را در خانوارهای این خوشه به ویژه نسبت سرپرست زن (حدود 32 درصد) دید و جالب این که پوشش نهادهای حمایتی نیز برای آن ها کمتر شده و در سطح متوسط (60 تا 70 درصد) قرار گرفته است. شاید مشخصه متمایز این خوشه در مقایسه با خوشه 5 این باشد که نسبت خانوارهای شاغل کشاورز در این خوشه کمتر شده است.

· خوشه 7 از جامعه مشمول بیمه خرد: در خانوارهای خوشه 7 اگرچه همچنان توزیع سکونت شهر/ روستا را می توان همچنان متوازن دانست، اما می توان دید که وضعیت شهرنشینی در آن تاحدودی بیشتر شده (نرخ شهرنشینی نزدیک 70 درصد) و به موازات آن وضع اقتصادی/رفاهی اندکی بهتر (دهک 2 و 3) و دسترسی به اینترنت و تلفن همراه هم بهتر و در سطح متوسط (نزدیک 60 درصد) قرار گرفته است. البته می توان بهبود در این مشخصه ها را به سن جوان (حدود 43 سال) خانوارهای این خوشه و نرخ باسوادی بالا (بیش از 80 درصد) در میان آن ها نسبت داد. همین سن جوانتر باعث شده تا نسبت سرپرست زن (حدود 6 درصد) یا سرپرست غیرمتأهل (مجرد/مطلقه/بیوه) نیز در این خوشه کم باشد. علاوه بر بهبود در این مشخصه ها، وضعیت شغلی این خوشه نیز بهتر شده به گونه ای که بخش کوچکتر بیکار و غیرفعالند (19 درصد) و بخش قابل توجهی به مشاغل اندکی سطح بالاتر مانند صنعتگر/متصدی (40 درصد) مشغولند. پوشش نهادهای حمایتی  برای این خوشه در سطح متوسط (60 تا 70 درصد) و مشابه خوشه های 5 و 6 است.

· خوشه 8 از جامعه مشمول بیمه خرد: خانوارهای خوشه 8 از بسیاری جهات از جمله توزیع همچنان متوازن سکونت شهر/ روستا (نرخ شهرنشینی بیش از 70 درصد)، وضع اقتصادی/رفاهی بد (دهک 2)، دسترسی متوسط به اینترنت و تلفن همراه (نزدیک 60 درصد)، نرخ باسوادی متوسط بالا (بین 70 تا 80 درصد) و سطح پوشش متوسط نهادهای حمایتی (60 تا 70 درصد) وضعیتی مشابه خوشه 7 دارند. مهمترین تمایز خانوارهای خوشه 8 سن بالاتر خانوارهاست که در رده میانی (حدود 54 سال) قرار دارند و همین موجب شده تا در آن ها وضع شغلی بیکار و غیرفعال بیشتر (76 درصد) شده و  نسبت خانوارهای با سرپرست زن (حدود 32 درصد) یا سرپرست غیرمتأهل (مجرد/مطلقه/بیوه) نیز افزایش یابد.

· خوشه 9 از جامعه مشمول بیمه خرد: در خانوارهای خوشه 8 می توان بهبود وضعیت را به تدریج و با زیاد شدن نسبت شهرنشینی (نرخ شهرنشینی بیش از 80 درصد) مشاهده کرد. خانوارهای این خوشه وضع اقتصادی/رفاهی اندکی بهتر (دهک 2 و 3) دارند. این خوشه را بیشتر می توان شبیه خوشه 7 دانست جایی که نسبت شهرنشینی بالاتر و سن جوان زوجین (حدود 41 سال) دست به دست هم داده تا برای این خانوارها دسترسی به اینترنت و تلفن همراه بالا (نزدیک 70 درصد)، نرخ باسوادی بالا (بیش از 90 درصد)، و نسبت کم سرپرست زن (حدود 5 درصد) به شکلی متمایز از خوشه های پیشین برقرار گردد. بلحاظ شغلی نیز وضع این خوشه بهبود یافته به گونه ای که درصد کمی (11 درصد) بیکار و غیرفعال و بخش بزرگی به مشاغل متوسط صنعتگر/متصدی (58 درصد) اشتغال دارند. با وجود وضع بهتر البته پوشش نهادهای حمایتی (بین 60 تا 70 درصد) برای این خوشه در سطح متوسط و مشابه سه خوشه قبلی است.

· خوشه 10 از جامعه مشمول بیمه خرد: خوشه 10 از خوشه 9 نیز وضع اقتصادی/رفاهی (دهک 3 و 4) بهتری دارد. در کنار سن جوان زوجین (حدود 43 سال) این بهبود را باید به نرخ بالای شهرنشینی در این خوشه (بیش از 80 درصد) نسبت داد که باعث شده دسترسی به اینترنت و تلفن همراه زیاد (بیش از 70 درصد) و نرخ باسوادی همچنان بالا (حدود 90 درصد) باشد. این بهبود در وضعیت را می توان در دسترسی بالاتر این خوشه به وام و تسهیلات (بین 10 تا 20 درصد) و برخورداری از مشاغل رسمی (پوشش بازنشستگی 33 درصد) و اشتغال به مشاغل رده بالا (21 درصد) در کنار مشاغل متوسط صنعتگر/متصدی (25 درصد) نیز مشاهده کرد. در این خوشه به دلیل سن جوان زوجین نسبت سرپرست زن نیز کم (حدود 11 درصد) است. همین وضعیت تاحدودی بهتر البته باعث شده تا این خوشه کمتر تحت پوشش نهادهای حمایتی (کمتر از 60 درصد) قرار گیرد.

· خوشه 11 از جامعه مشمول بیمه خرد: بهبود تدریجی وضع خانوارها را در خوشه 11 نیز می توان مشاهده کرد. خانوارهای خوشه 11 با نرخ شهرنشینی بالا (بیش از 80 درصد) از وضع اقتصادی/رفاهی تقریباً بهتری (دهک 4) برخوردار بوده و دسترسی بیشتری نیز به وام و تسهیلات (بین 10 تا 20 درصد) دارند. در این خانوارهای جوان (سن زوجین حدود 44 سال) دسترسی به اینترنت و تلفن همراه زیاد (بیش از 70 درصد)، نسبت سرپرست زن کم (حدود 13 درصد) و نرخ باسوادی همچنان بالا (حدود 90 درصد) است. بلحاظ شغلی نیز این خوشه وضعیتی مشابه خوشه 10 و 9 داشته و از نرخ رسمی بودن شغل (پوشش بازنشستگی 33 درصد) بهتری برخوردار است و در آن مشاغل رده بالا و متوسط به چشم می خورد. البته خوشه 11 از جنبه و مشخصه شغلی از خوشه 10 متفاوت است و در این خوشه حتی آن درصد کم روستانشین نیز دارای زمین بوده و به کشاورزی مشغولند. به دلیل همین وضعیت اندک بهتر این خوشه، می توان دید که برای این خانوارها باز هم پوشش نهادهای حمایتی کمتر (کمتر از 60 درصد) شده است.

· خوشه 12 از جامعه مشمول بیمه خرد: روند بهبود وضعیت را در خانوارهای خوشه 12 باز هم می توان دید. خانوارهای خوشه 12 مشابه خانوارهای خوشه 9 و 10 و 11 شهرنشین بوده (نرخ شهرنشینی بیش از 80 درصد)، وضع اقتصادی/رفاهی اندکی بهتری (دهک 3 و 4) داشته و دسترسی آن ها به اینترنت و تلفن همراه (80 درصد) و وام و تسهیلات (بین 10 تا 20 درصد) نیز همچنان مناسب است. شاید وجه تمایز این خوشه را بتوان سن بسیار جوان (حدود 38 سال) آن ها دانست که باعث شده نرخ باسوادی در این خوشه (بیش از 90 درصد) بسیار بالا و نسبت خانوار با سرپرست زن (حدود 8 درصد) بسیار کم باشد. حدود نیمی از مشاغلی که این خوشه به آن ها اشتغال دارند رسمی بوده (پوشش بازنشستگی 49 درصد) و افراد همچنان به مشاغل تا حدی رده بالا و میانی اشتغال دارند. پوشش نهادهای حمایتی برای این خوشه به دلیل همین وضعیت بهتر تقریباً کم (کمتر از 60 درصد) است.[1]

· خوشه 13 از جامعه مشمول بیمه خرد: خوشه 13 را باید همچنان خانوارهای با نرخ شهرنشینی بالا (بیش از 80 درصد) و وضع رفاهی اندکی بهتر(دهک 3) مانند خوشه های 9 تا 12 دانست با این تفاوت که سن زوجین در این خوشه اندکی بالاتر بوده و در رده میانسال (حدود 49 سال) دسته بندی می شوند. شاید همین اندک سن بالاتر باعث شده تا این خوشه علیرغم وضع اقتصادی مشابه خوشه های 9 تا 12 اما وضعیتش در مشخصه های اجتماعی از جمله دسترسی به اینترنت و تلفن همراه (کمتر از 60 درصد)، دسترسی به وام و تسهیلات (کمتر از 10 درصد)، پوشش بازنشستگی (22 درصد) و رده شغلی مشاغل، نرخ باسوادی (حدود 80 درصد) و نسبت سرپرست زن (حدود 17 درصد) اندکی ضعیف تر شود. با این وجود وضعیت این مشخصه ها در این خوشه همچنان در مقایسه با خوشه های اولیه تقریبا مناسب است و همین موجب شده تا پوشش نهادهای حمایتی برای این خوشه تقریباً کم (کمتر از 60 درصد) باشد.

· خوشه 14 از جامعه مشمول بیمه خرد: در خوشه 14 مشابه دیگر خوشه های قبلی با نرخ شهرنشینی بالا (بیش از 80 درصد) و سن جوان (حدود 42 سال) همچنان می توان دید که وضع اقتصادی/رفاهی (دهک 3)، دسترسی به اینترنت و تلفن همراه (بیش از 70 درصد)، دسترسی به وام و تسهیلات (کمتر از 10 درصد)، نسبت کم سرپرست زن (حدود 8 درصد)، و نرخ باسوادی بسیار بالا (حدود 90 درصد) تغییری نکرده و به دلیل همان سن جوان و شهرنشینی در مقایسه با خوشه های روستانشین و خانوارها با سن بالا وضعیت اندکی بهتر دارند. با این وجود، وجه تمایز این خوشه از سایر خوشه ها به وضعیت اشتغال آنان بر می گردد. خانوارهای جوان این خوشه تا حدود بسیار زیادی به فعالیت های خوداشتغالی در بخش خدمات اشتغال داشته و درصد بسیار پایینی از آنها غیرفعال و بیکار (3 درصد) هستند. پوشش نهادهای حمایتی(کمتر از 60 درصد)  نیز برای این خوشه به دلیل همان وضعیت رفاهی و اجتماعی اندک بهتر کمتر است.

· خوشه 15 از جامعه مشمول بیمه خرد: خانوارهای خوشه 15 با وجود نرخ شهرنشینی بالا (نزدیک 90 درصد) به شدت از سایر خوشه های شهرنشین متمایز هستند. این خوشه که بیشتر شهرنشین استان تهران بوده به دلیل هزینه های بیشتر زندگی در این استان و همچنین سن بالاتر در رده میانسالی (حدود 50 سال) خانوارها وضعیت اقتصادی و رفاهی نامناسبی در مقایسه با سایر خوشه های شهرنشین قبلی دارند. این خوشه با وجود وضع اقتصادی/رفاهی مشابه سایر خوشه ها (دهک 3) اما دارایی کمتر  و امکانات ضعیفتری (مثل محل سکونت) برای زندگی دارند. دسترسی آنها به اینترنت و تلفن همراه (کمتر از 60 درصد) و وام و تسهیلات بسیار پایین تر است. با وجود نرخ باسوادی متوسط (بیش از 70 درصد) بخش بزرگی از سرپرست خانوارها غیرفعال و بیکار (52 درصد) بوده و شاغلین هم از پوشش بازنشستگی (7 درصد) برخوردار نیستند. نکته جالب توجه اینکه با وجود وضعیت اقتصادی بد علیرغم سکونت در مناطق جغرافیایی پرهزینه مانند تهران، اما این خوشه پایین ترین سطح پوشش نهادهای حمایتی (حدود 50 درصد) را نیز داراست.

این نتایج خوشه بندی جامعه هدف بیمه های خرد در ایران به خوبی نشان می دهد که این جامعه هدف از گروه های بسیار متفاوت با نیازهای متمایزی تشکیل شده و محصول یا خدمت بیمه ای خرد ارائه شده و کانال توزیع آن باید با دقت و حساسیت و با توجه به نیازهای هر خوشه طراحی شود. ر طراحی محصول بیمه ای و کانال توزیع در انطباق با مشخصه ها و نیازهای جامعه هدف بسیار اهمیت دارد چرا که تنها زمانی می توان از موفقیت طرح های بیمه خرد مطمئن بود که محصولات طراحی شده مورد تقاضای جامعه هدف قرار گرفته و دسترسی به آن ها به آسانی و سهولت و هزینه کم ممکن گردد.

این مهم در بخش سوم و فصل هفتم محقق شد. در فصل هفتم ابتدا از دو طریق؛ نخست طی جلساتی نخبگانی با متخصصین صنعت و دوم با استفاده از نتایج مرور تجربه جهانی که در فصول پیشین مطرح گردید تلاش شد تا انواع محصولات بیمه ای و انواع روش های توزیع که به صورت بیمه خرد قابلیت ارائه دارند احصا گردد. سپس انواع محصولات بیمه ای و روش های توزیع احصا شده در قالب پرسشنامه هایی در میان متخصصین صنعت بیمه توزیع و از آن ها خواسته شد در خصوص انطباق این انواع محصولات و کانال های توزیع با خوشه های 15گانه جامعه هدف بیمه خرد در ایران کارشناسانه نظر دهند. در نهایت، تعداد 45 پاسخ از 13 سازمان/شرکت تخصصی شامل پژوهشکده بیمه و شرکت های بیمه سامان، البرز، آسماری، معلم، کوثر، دی، پارسیان، بیمه ما، سینا، بیمه نوین، رازی و پاسارگاد دریافت شد که همه جزء مدیران و کارشناسان ارشد در این حوزه بودند. سپس این نظرات با استفاده از روش های مقایسه سلسله مراتبی به یک نظر واحد تبدیل و به این ترتیب، مطلوب ترین یا مناسب ترین محصولات و کانال های توزیع به جهت انطباق با مشخصه های خوشه ها برای هر خوشه شناسایی شد. برخی محصولات یا کانال های توزیع برای طیف وسیعتری از خوشه ها مناسب ارزیابی شدند و به این ترتیب این بار در یک مقایسه بین خوشه ای از محصولات مناسب هر خوشه تلاش شد تا محصولات مناسبی که برای تعداد بیشتری از خوشه ها یا گستره بزرگتری از جامعه مناسب هستند شناسایی گردد. این محصولات به معنی محصولات پرتقاضا و پوشش دهنده نیازهای طیف وسیعتری از جامعه طبیعتاً قابلیت ارائه بیشتری دارند.

تعدادی از محصولات برای بیش از 10 خوشه مناسب بوده اند و لذا با امتیاز بالای کسب شده طبق نظر متخصصان بیمه برای ارائه در ایران و طیف گسترده ای از جامعه هدف بسیار مناسب تلقی می شوند. این محصولات همانطور که در جدول 2 نمایش داده شده از ترکیب محصولات بیمه ای درجة اول با کانال های توزیع درجة اول قابل ارائه هستند. تعدادی از محصولات برای ارائه در 4 تا 9 خوشه مناسب بوده اند و لذا با امتیاز کسب شده طبق نظر متخصصان بیمه برای ارائه در ایران همچنان مناسب تلقی می شوند. این محصولات از ترکیب محصولات بیمه ای درجة اول با کانال های توزیع درجة دوم یا بالعکس از ترکیب محصولات بیمه ای درجة دوم با کانال توزیع درجة اول قابل ارائه هستند. تعدادی از محصولات برای ارائه در 2 تا 3 خوشه مناسب بوده اند و لذا با امتیاز کسب شده طبق نظر متخصصان بیمه برای ارائه در ایران تا حدی مناسب تلقی می شوند. این محصولات از ترکیب محصولات بیمه ای درجة اول با کانال های توزیع درجة سوم، بالعکس از ترکیب محصولات بیمه ای درجة سوم با کانال توزیع درجة اول، و یا از ترکیب محصولات بیمه ای و کانال توزیع درجة دوم با یکدیگر قابل ارائه هستند.

جدول 2. محصولات بیمه خرد مناسب برای ارائه در ایران

منبع: یافته های تحقیق

محصولات و کانال های توزیع با درجات مختلف مناسب برای ارائه نیز که از نتایج این بررسی بدست آمده اند به شرح زیر است:

· محصولات بیمه ای مناسب:

o مناسب از درجة اول

- درمان تکمیلی

- مخارج بستری بیمارستانی

- درمان ناشی از حادثه

- حوادث شخصی (فوت و ازکارافتادگی)

- وسائل نقلیه

- مخارج بیماری های صعب العلاج

o مناسب از درجة دوم

- ازکارافتادگی جزئی

- درمان رانندگان

- آتش سوزی منازل

o مناسب از درجة سوم

- هزینه های کفن و دفن

- بیمه اثاثیه حوادث طبیعی

- کمک هزینه حوادث طبیعی

· کانال های توزیع مناسب:

o مناسب از درجة اول

- دفاتر پیشخوان دولت

- نمایندگی های فروش

- دفاتر پست

o مناسب از درجة دوم

- دفاتر پلیس 10+

- کمیته امداد

- اپراتور بسته اینترنتی

- کدهای USSD

o مناسب از درجة سوم

- خانه سلامت روستائیان

- همیار هلال احمر

- صندوق روستائیان و عشایر

در این میان تعداد زیادی از محصولات و کانال های توزیع نیز طبق نظر کارشناسان و متخصصان صنعت بیمه برای ارائه بصورت بیمه خرد در ایران نامناسب ارزیابی شده اند:

· محصولات بیمه ای نامناسب:

عمر/ عمر و پس انداز/ کسب وکارهای کوچک/ عمر زنان/ عمر مانده بدهکار/ سپرده های بانکی (سرقت وجه نقد، خریدهای تقلبی اینترنتی و ...)/ ابزارآلات و تجهیزات صنعتی (سرقت، تعمیر، آتش سوزی و ...)/ تجهیزات کشاورزی/ محصول کشاورزی (خشکسالی، سیل، آفات و ...)/ دام و طیور (مرگ یا سرقت)/ حقوقی (هزینه استخدام وکیل یا مشاوره حقوقی و ...)/ بیکاری بعلت حواث طبیعی/ ودیعه مسکن حوادث طبیعی/ هزینه شهریه تحصیلی (با فوت یا ازکارافتادگی سرپرست)/ کمک هزینه کنکور (با فوت یا ازکارافتادگی سرپرست)/ تجهیزات الکترونیک/ و ازدواج

· کانال های توزیع نامناسب:

صندوق بیمه کشاورزی/ پست بانک/ شعب بانکی یا مؤسسات مالی (بانک ملی و ...)/ پلتفرم اینترنتی فروش مرکزی/ ظرفیت توانیر/ فروشگاه های زنجیره ای/ و بسیج

*****

این خلاصه ای از نتایج طرح پژوهشی «گسترش بیمه های خرد در ایران» است که با تلاش وافر مجموعه ای از پژوهشگران به عنوان یکی از نخستین مطالعات داخلی در این زمینه انجام شده است. امید می رود که این نتایج و یافته ها در راستای هدف این طرح پژوهشی مفید به فایده قرار گیرد. گسترش بیمه های خرد در ایران ضرورت بالایی دارد چرا که کشور ما متاسفانه در دهه های اخیر به دلیل تحریم ها با کاهش سطح درآمد و مشکلات اقتصادی بسیار از جمله بیکاری بالا و تورم درگیر بوده و همین ضعف اقتصادی باعث شده تا ضریب نفوذ بیمه های متعارف پایین باشد. توجه به بیمه های خرد در این ساختار اقتصادی راهی است که می تواند به گسترش بیمه و افزایش ضریب نفوذ منجر شود که جدا از مزایای زیاد آن به معنی گسترش پوشش بیمه ای به اقشار کم درآمد است و می تواند نقش حمایتی نیز در جامعه ایران ایفا کند.