بررسی پوشش های بیمه ای مخاطرات زیست محیطی

خلاصه مدیریتی

بررسی‌ها نشان می‌دهند که گسترش جوامع انسانی و توسعه شهرنشینی موجب آلودگی منابع طبیعی و تخریب محیط‌ زیست می‌شود و در نتیجه به توسعه اقتصادی و اجتماعی جوامع نیز آسیب می‌رساند. فجایع رخ داده در سوسوی ایتالیا و بوپال هند، نشت نفت در خلیج مکزیک، انفجار خط لوله در پایانه نفتی دالیان چین و غیره حاکی از این امر هستند که مخاطرات زیست‌محیطی تنها به یک کشور و یا یک قلمروی خاص مربوط نمی‌باشد و مشکلی است که در سراسر جهان، مورد تأیید دولت‌ها قرار گرفته است و موجب شده که آن‌ها مقررات سخت‌تری را وضع کنند و به دنبال انجام اقداماتی در راستای رفع ریسک‌های احتمالی زیست‌محیطی باشند. ریسک زیست‌‌محیطی از لحاظ تجربی، شامل احتمال و شدت یک رویداد بالقوه  است که تأثیر نامطلوبی بر محیط ‌زیست دارد. بنابراین ریسک‌ زیست‌محیطی به عنوان ریسک تأثیر نامطلوب بر محیط طبیعی در نظر گرفته می‌شود و ریسکی برای محیط زیست است نه اینکه ناشی از آن باشد. ریسک‌های‌های زیست‌محیطی مانند حوادث شدید آب‌وهوایی (سیکلون‌ها، طوفان‌های تگرگ و غیره)، حوادث طبیعی(زلزله، فوران آتشفشان، سونامی) یا سایر ریسک‌های فاجعه‌آمیز به طور کلی در قراردادها به عنوان "وضعیت اضطراری" در نظر گرفته می‌شوند و تحت پوشش جداگانه قرار می‌گیرند. ریسک زیست‌‌محیطی ممکن است علاوه بر وارد کردن خسارت به محیط زیست، منجر به آسیب به اشخاص یا اموال آن‌ها نیز شود. لذا صنعت بیمه در پاسخ به ویژگی‌های پیچیده و واقعی ریسک آلودگی زیست‌محیطی، روش­های جدیدی را برای حل مسئله این پدیده خاص، توسعه داده است. بیمه زیست‌محیطی به عنوان ابزاری برای به عهده گرفتن مسئولیت مخاطرات زیست‌محیطی ناشی از فعالیت‌های صنعتی می‌باشد که در آن چه فرد بیمه‌شده و چه شخص ثالث، با هدف پوشش خسارات مرتبط به آن‌ها، مشخص می‌شوند.

مخاطرات زیست‌محیطی به چهار گروه مخاطرات شیمیایی، فیزیکی، بیولوژیکی و روانی-اجتماعی تقسیم می‌شوند.  در بخش اول این گزارش، به توضیح این دسته‌بندی و مثال‌های آن پرداخته شده است. در بخش دوم انواع ریسک‌های زیست‌محیطی و دسته‌بندی آنها از لحاظ نوع  به ریسک‌های سنتی و ریسک‌های نوظهور و تقسیم‌بندی این ریسک‌ها براساس شدت به فاجعه‌آمیز، بحرانی، مرزی و قابل صرف‌نظر بیان شد. ریسک زیست‌محیطی در قراردادهای تجاری و مالی که به دنبال تخصیص، مدیریت یا انتقال ریسک در میان طرفین معامله هستند، از طریق روش‌های مختلف، مشخص می‌شود و ممکن است با توجه به زمینه‌ای که در آن در نظر گرفته می‌شود به عنوان  ریسک اعتباری، ریسک انطباق، ریسک سیاسی، ریسک عملیاتی، ریسک آسیب به اموال یا حتی ریسک فناوری توصیف شود. با این حال موارد فوق، به ریسک زیست محیطی اشاره ندارند، بلکه فقط منعکس‌کننده چشم‌انداز و موقعیت خاص یک ریسک هستند. بخش سوم به انواع خسارت زیست‌محیطی می‌پردازد. خسارت زیست‌محیطی شامل خساراتی است که بدون توجه به بازتاب‌هایی که این خسارت بر اشیا و اموال دارد، به طور مستقیم به محیط پیرامون وارد می‌شود. لازم به تأکید است که خسارت زیست‌محیطی در سیستم‌های حقوقی مختلف، تعاریف متفاوتی دارد. دستورالعمل مسئولیت زیست‌محیطی اتحادیه اروپا^[1] (ELD)، هر گونه آسیب به ساکنان طبیعی، گونه‌های حفاظت شده، آب و زمین را به عنوان خسارت زیست‌محیطی در نظر می‌گیرد، مشروط به اینکه آلودگی آن، سلامت بشر را مورد تهدید قرار دهد. در حقوق آلمان، خسارت زیست‌محیطی بدین صورت تعریف می‌شود "هرگونه تغییر نامطلوب قابل اندازه‌گیری در منابع طبیعی (گونه‌ها، آب، خاک و سکونتگاه‌های طبیعی) یا اختلال قابل اندازه‌گیری در کارکرد منابع طبیعی که ممکن است به صورت مستقیم یا غیرمستقیم رخ دهد". ویژگی‌های خسارات زیست‌محیطی با توجه به انواع مختلف این خسارات، در بخش چهارم ذکر شده است.

گسترش رو به رشد مخاطرات زیست‌محیطی، اثرات زیان‌باری را در هوا، خاک و آب ایجاد کرده است و در نتیجه موجب کاهش کیفیت زندگی انسا‌ن‌ها و برهم خوردن تناسب در محیط‌زیست شده است. بنابراین تدوین اصول و  قواعد الزام‌آور زیست‌محیطی توسط دولت‌ها، سازمان‌ها و مجامع بین‌المللی چه در ابعاد ملی و چه در سطوح بین‌المللی، یکی از مهم‌ترین ابزار برای جلوگیری از آلودگی و تخریب محیط‌زیست است. در این راستا در بخش پنجم، قوانین موجود در خصوص مسئولیت ناشی از مخاطرات زیست‌محیطی در ایران و جهان، مورد بررسی قرار گرفت. بخش ششم به مدیریت ریسک زیست‌محیطی از طریق بیمه می‌پردازد. نتیجه بررسی شرایط قابل بیمه بودن مسئولیت زیست‌محیطی نشان می‌دهد که در صورت ایجاد شرایط لازم در قانون مسئولیت و در ساختار بیمه‌نامه می‌توان ریسک مسئولیت زیست‌محیطی را بیمه کرد. بیمه زیست‌محیطی در نزدیک به چهل سالی که از فعالیت این محصول در بازار بیمه می­گذرد، به عنوان شکلی استاندارد از پوشش مبادلات مبتنی بر دارایی و ریسک­های عملیاتی بین­المللی، بیشتر مورد توجه واقع شده است. نیاز به پوشش پایه برای بسیاری از تولیدکنندگان، صنایع همگانی، صاحبان دارایی، طراحان، پیمانکاران و مشاوران زیست‌محیطی بیشتر مورد توجه قرار می­گیرد. نظر به پراکندگی ریسک­های آلودگی و این حقیقت که پوشش زیان­ها و ادعای خسارت­های زیست محیطی از بیمه‌نامه‌هایی که از سوی بیمه ­گران اموال و مسئولیت استاندارد در ایالات متحده و در بسیاری از بازارهای خارجی مستثنی شده، لذا درصد مشتریانی که بیمه زیست‌محیطی را خریداری می­نمایند رو به افزایش است. نتایج بررسی اجمالی قابلیت بیمه‌شدن ریسک‌های زیست محیطی و بازار بیمه زیست‌محیطی در بخش هفتم این گزارش آمده است.

با وجود اینکه بیمه‌های زیست‌محیطی برای اولین بار در سال 1979 توسط شرکت بیمه لویدز در لندن عرضه شدند، ولی این محصولات، زمانی مورد توجه قرار گرفتند که استثنائات آلودگی در سال­های 1985 و 1986 به وجود آمد. در نتیجه، دفتر خدمات بیمه­ (ISO)^[2] نسبت به اعمال استثنائات جدید آلودگی در بیمه­نامه­های مسئولیت تجاری عمومی اقدام نمود و بسیاری از بیمه­نامه­های مسئولیت مازاد/چتری^[3] نیز از آن تبعیت نمودند.
استثنائات آلودگی، شکاف بزرگی در برنامه­های بیمه­ای در سراسر ایالات متحده به وجود آورد. هرچند، بازار بیمه مسئولیت زیست‌محیطی از سال 1979 تا اواسط دهه 1990 وجود داشته است، اما پوشش آن نسبتاً محدود، حدود آن ناکافی و حق­بیمه­های آن اغلب مقرون به صرفه نبوده است.

بازار بیمه مسئولیت ناشی از آلودگی در طی سال‌های اخیر، به‌طور چشمگیری تغییر کرده است. بیمه ­گران زیست‌محیطی اقدام به ارائه پوشش­های گسترده و نرخ­های مقرون به صرفه و حدود مناسب می­نمایند که تقریباً همیشه در دسترس است. بیمه­ گرانی که بیمه مسئولیت محیط زیست صادر کرده بودند، در تأمین نیاز پوشش در قبال ریسک­های آلودگی، گروهی از محصولات جدید بیمه­ای را نیز طراحی نمودند که نیازهای خاص افراد در پاکسازی املاک و مستغلات آلوده­شده را برطرف می‌ساخت. از آنجایی که اکثر بیمه­های زیست‌محیطی به صورت رده­های مازاد ارائه می­شوند، هر بیمه­گر زیست‌محیطی، اشکال پوششی مختص به خود را دارد. این اشکال بیش از 100 بیمه­نامه موجود مختلف را شامل می­شود. به طور کلی، بسته به نوع پوشش مورد نظر به سه گروه بیمه مسئولیت آلودگی، جبران هزینه و بیمه‌نامه ترکیبی تقسیم می‌شوند. خلاصه­ای از پوشش‌های بیمه مسئولیت زیست‌محیطی در جدول زیر آمده است که در بخش هشتم،  انواع پوشش‌های بیمه‌های زیست‌محیطی به طور کامل بررسی شده است.

خلاصه‌ای از پوشش‌های بیمه مسئولیت زیست‌محیطی

همچنین در بخش هشتم، به بیان مدلی برای‌ ارزیابی و قیمت‌گذاری ریسک‌های زیست محیطی نیز پرداخته شده است. مسئله آلودگی زیست‌محیطی به دلیل آسیب‌پذیری اکولوژیکی محیط‌زیست و  اقدامات ناكافی در كنترل آلودگی، مورد توجه ذی‌نفعان مختلف قرار گرفته است. بیمه مسئولیت آلودگی زیست‌محیطی یک راهکار بازار محور برای کاهش هزینه‌های عملیاتی شرکت‌ها، کاهش هزینه‌های دولتی و پیشرفت فوری در توسعه اقتصادی می‌باشد. علاوه بر این، علل ایجاد چنین خساراتی به دلیل تفاوت‌های منطقه‌ای و پیچیدگی‌های سیستمیک، موجب دشواری در شناسایی، پیش‌بینی و اندازه‌گیری دامنه مناطق آسیب‌دیده و هم‌چنین فراوانی و شدت آن‌ها می‌شود، که نه تنها موجب ایجاد اختلال فنی برای کارشناسان فنی و شرکت‌های بیمه در مدیریت ریسک آلودگی زیست‌محیطی می‌شود، بلکه ناتوانی بازار بیمه و بیمه اتکایی در بیمه مسئولیت آلودگی زیست‌محیطی را نیز نشان می‌دهد. در نتیجه، نقش حفاظتی بیمه مسئولیت آلودگی زیست‌محیطی بسیار محدود شده است. برای گسترش ظرفیت بیمه‌گری در بیمه مسئولیت آلودگی زیست‌محیطی و  کاهش ریسک جبران خسارت بیمه‌گران و بیمه‌‌گران اتکایی، روش‌های انتقال ریسک به طور مختصر، ازجمله اوراق بهادارسازی، روش‌های جایگزین انتقال ریسک، روش‌های جایگزین تأمین مالی ریسک، در بخش نهم بررسی شده است. درنهایت جمع‌بندی و نتیجه‌گیری ارائه می‌شود.