بررسی فقهی تکافل

خلاصه مدیریتی

صنعت بیمه طی یک قرن اخیر در جامعه مسلمان استقرار یافته است. گروهی از علماء اهل سنت در اقدامی سلبی، فعالیت بیمه‌های مرسوم را به دلیل وجود شبة غرر و قمار، غیر شرعی تلقی کرده و به دنبال آن، طرحی جامع تحت عنوان بیمه‌های تعاونی یا تکافل را مطرح ساختند که مطابق آن، فعالیت‌های بیمه می‌بایست در ذیل چند عقود فقهی نظیر مضاربه، وکالت، جعاله یا وقف مندرج می‌گردید.

امروزه بیمه‌های تکافل، توسعه و رشد قابل توجهی نسبت به بیمه‌های مرسوم در اکثر کشورهای اسلامی داشته است. از مهمترین ویژگی‌های این بیمه عبارت است از سرمایة مشترک، مسئولیت مشترک و سود مشترک که میزان رقابت پذیری بیمة تکافل را در مقابل بیمه‌های مرسوم، افزایش می‌دهد.

زوایای مختلفی از بیمة تکافل -به عنوان یک موضوع مستحدثه- در علم فقه قابلیت تحقیق و بررسی دارد؛ اما سخن از مشروعیت آن و نوع مواجهة فقهاء و متشرعین با چنین امور جدیدی، از سایر مسائل مهمتر است. در مواجهه فقهی با بیمة تکافل دو دیدگاه عمده قابل طرح می‌باشد: 1- بررسی بیمه تکافل در قالب عقود معهود شرعی: اکثر قریب به اتفاق، بلکه تمام علماء مذاهب اسلامی و متشرعین، از همین شیوه برای مشروعیت بخشیدن به بیمة تکافل، استفاده کرده‌اند. بر اساس این مشرب، نیاز است تا تمام امور این بیمه‌ها با عناوین مشابه فقهی مطابقت پیدا کند. طبیعتا در بسیاری از موارد -نظیر الگوی تکافل مبتنی بر وقف- مشکلات و سختی‌هایی در جهت ایجاد هماهنگی پدیدار خواهد شد. علاوه بر این که ماهیت و مقصود هر یک از این عقود شرعی  به تنهایی، با ماهیت بیمة تکافل همخوانی نخواهد داشت. 2- بررسی بیمة تکافل به عنوان عقدی مستقل که مورد توجه عقلاء است: به نظر می‌رسد که با نگاهی واقع بینانه، ماهیت بیمه‌های تکافل و بیمه‌های تجاری مرسوم، هر دو معاوضی و غیر تبرعی می‌باشد و تفاوتی ماهوی میان این دو نوع از بیمه وجود ندارد. اساسا خرید و حفظ امنیت که موضوع بیمه می‌باشد، از مصادیق بارز امور فطری است که برای حفظ نظام اجتماعی از جانب عقلاء اعتبار می‌شود و شریعت نیز آن را امضاء نموده است. تعیین الگوهایی خاص از جانب شریعت، خارج از دستور علم فقه است و بیان شیوه‌ها و روش‌های متناسبی که بتواند در هر دوره، ضمانت جان و مال را تأمین نماید، در حوزة اختیارات عقلاء عالم است.

هر چند که در گزارش حاضر، دیدگاه دوم تقویت شد است، اما به جهت استقرار کامل بیمة تکافل در ایران، مبانی و مباحث الگوی تکافل مطابق دیدگاه اول، نیز مورد مطالعه قرار گرفته است.